علی افشاری
قرائت گزارش کمیسیون برجام در مجلس و تصویب طرح یک فوریتی تحت عنوان “اقدام متناسب و متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام” رویکرد مجلس در خصوص توافق هسته‌ای بدست آمده در وین را به ایستگاه نهایی رساند. بر اساس محتوی طرح می‌توان پیشبینی کرد که با شروطی کلی که مانعی برای اجرای توافق هسته ای با ۱+۵ ایجاد نمی‌کند متن برجام بدون تغییر تصویب شود.
علی لاریجانی با میدان‌داری علاءالدین بروجردی و فراکسیون رهروان توانست طرح یادشده را جایگزین برنامه بخش تندروی مجلس برای بازگردندان برجام به دولت و اصلاح آن کند. البته مخالفان توانستند جلوی تصویب دو فوریتی طرح پیشنهادی بروجردی را بگیرند. اما با موافقت علی لاریجانی و احمد توکلی، یک فوریتی آن تصویب شد.
تصویب کلیت طرح «اقدام متناسب» در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نشانه‌ای است که می‌توان نتیجه گرفت برجام در حالت موجودش بدون تغییر از خوان مجلس عبور می‌کند. بدین ترتیب علی‌رغم توصیه خامنهای به دخالت مجلس در بررسی برجام، در نهایت مجلس خلع ید شد و طرح مورد نظر دولت و رئیس مجلس در حال رسیدن به مرحله آخر است تا شورایعالی امنیت ملی نقش نظارتی اصلی بر اجرای برجام را عهده‌دار شود.
ملاحظات و شروط طرح اقدام
طرح اقدام اگر چه ملاحظات و شروطی را تعیین کرده است اما مانعی برای اجرای برجام ایجاد نمی‌کند و خواستار تغییر و اصلاح ان نیست. در واقع طرح متضمن عنصری نیست که دال بر الزام تصویب محتوای برجام در مجلس باشد بلکه ملاحظات و دغدغه‌های مجلس به شورای امنیت ملی انتقال داده می‌شود. این طرح بیشتر ناظر بر اجرای درست برجام از دید نظام و رعایت دغدغه‌های رهبری در روایت حداقلی است.
بر مبنای این طرح شورایعالی امنیت ملی موظف است نظارت از مراکز نظامی را به گونه‌ای مدیریت کند که اسرار نظامی در دسترس بازرسان قرار نگیرد. همچنین با همکاری دولت تدابیری برای اقدام متناسب در صورت تخطی غرب از تعهداتش انجام دهد تا بازکشت ایران به نقطه قبل از توافق شتاب بیشتری بیابد. دولت موظف شده است تا در چارچوب مصوبات شورایعالی امنیت ملی، برنامه توسعه توانمندی‌های دفاعی را جلو ببرد .
برای اولین بار ضرورت پدافند هسته‌ای در مقابل حملات هسته‌ای طرح شده است که ابهام دارد. از این عبارت می‌توان برداشت کرد که دستیابی به فناوری نظامی هسته‌ای در رویکرد دفاعی و به صورت مشروط برای بازدارندگی در برابر حملات احتمالی در ذهن تصمیم‌گیران ارشد حکومت حضور پر رنگی دارد . بر این مبنا فتوای منع استفاده از تسلیحات اتمی خامنهای، مشمول برخورد تهاجمی است.
در روند اجرای برجام، برای مجلس نقش نظارتی ویژه‌ای در نظر گرفته نشده است و با موافقت مجلس، شورایعالی امنیت ملی کنترل اقدامات اجرایی و عمل به تعهدات ایران را در دست می‌گیرد. فقط وزیر خارجه موظف می‌شود هر شش ماه یک بار گزارشی به مجلس ارائه بدهد.
توصیه‌های کلی و غیر الزام‌آور پیرامون استفاده از منابع مالی آزاد شده در چارجوب اقتصاد مقاومتی، رونق تولید و تقویت صندوق توسعه ملی به دولت دیگر ویژگی طرح است و طرح برخوردی مثبت وحمایتی با اجرای داوطلبانه طرح الحاقی از سوی دولت دارد. چه بسا مهم‌ترین بخش طرح، تبصره ۲ آن باشد که مصوبات قبلی مجلس از جمله قانون الزام دولت به تعلیق اقدامات داوطلبانه در صورت ارجاع با گزارش روند هسته‌ای به شورای امنیت مصوب آذر ماه ۱۳۸۴، قانون الزام دولت به تجدیدنظر در همکاری با آژانس مصوب دی ماه ۱۳۸۵، قانون صیانت از دستاوردهای صلح‌آمیز هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران مصوب تیر ماه ۱۳۸۹و قانون الزام دولت به حفظ دستاوردها و حقوق هسته‌ای ملت ایران مصوب تیر ماه ۱۳۹۴ لغو می‌شوند.
خامنهای و جایگاه مجلس در نهایی کردن برجام
دخالت خامنهای و علنی سازی تذکرش به حسن روحانی مبنی بر ضرورت نقش‌آفرینی مجلس در بررسی برجام باعث شد تا خلع ید از مجلس در مسیری آرام و زمانمند جلو برود و نیرو های مخالف و منتقد نیز فرصت عرض اندام پیدا کنند. به نظر می‌رسد این اتفاق که در نهایت شان نمایشی کمیسیون ویژه برجام را آشکار ساخت، بخشی از سیاست دوگانه خامنهای در خصوص توافق هسته‌ای باشد.
خامنهای عامدانه می‌کوشد ضمن رضایت توام با اکراه به معامله هسته‌ای بر مبنای مصلحت‌اندیشی عمل‌گرایانه در پشت پرده، تصویر یک منتقد و معترض در عرصه عمومی از او جا بیفتد. او ترجیح می‌دهد بدون آن که هزینه‌ای پرداخت کند و به عدول و عقب‌نشینی از سیاست‌های اعلامی‌اش متهم شود، توافق هسته‌ای جلو برود و اجرایی شود.
او در عین حال با میدان دادن به مخالفان، توازن قوا در داخل بلوک قدرت را نیز حفظ کرده است. تحرک مخالفان در مجلس این ظرفیت را داشت تا اقدامی متناسب با مخالفت جمهوری‌خواهان در کنگره آمریکا نمایش داده شود و همچنین مانوری در خصوص دمکراسی در ایران و نظران مخالف نیز صورت پذیرد. خامنهای در هر دو سوی میدان بازی کرده ولی تمایل دارد در سمت برنده باشد. هنگام رای‌گیری، علی لاریجانی در پاسخ به اعتراض برخی از نمایندگان وابسته به اصول‌گرایان تندرو به تعجیل، از جیب خامنهای خرج کرد و گفت از دفتر رهبری تماس گرفته و پرسیده‌اند چرا مجلس تصمیمش را نمی‌گیرد. این اظهار نظر از سوی دفتر خامنهای تکذیب نشد. اما مخالفان و اعضا کمیسیون ویزه برجام نیز ادعای حمایت از رهبری و مطالبه تامین خطوط قرمز نادیده گرفته شده او در برجام را دارند.
اما تصمیم خامنهای به معامله با دولتی که آن را شیطان‌تر از ابلیس می‌داند، در مذاکرات مخفی عمان انجام شده بود. تاخیر و زمان‌بر کردن خلع ید مجلس نیز بخشی از فضا سازی او برای مدیریت مذاکرات و به‌خصوص پیامدهای داخل بلوک قدرت و عرصه عمومی است.
خروجی کمیسیون ویژه برجام
کمیسیون ویژه برجام در نهایت در اجرای خواست خود مبنی بر تغییر متن برجام و اضافه کردن قیودی به آن ناکام ماند. اقلیت مجلس با جوسازی‌ها و ترفندهایی که به کار گرفت، توانست اکثریت کمیسیون را در دست بگیرد. کمیسیون عملا تبدیل به تریبونی برای منتقدان و مخالفان درون حکومتی توافق هسته‌ای و رویکرد دولت روحانی شد.
بعد از ۱۷۰ساعت کاری و ۴۰ روز فعالیت، کمیسیون گزارش را نهایی کرد منتها داخل کمیسیون فضا دو قطبی شده بود و جناح اقلیت با محوریت علاءالدین بروجردی، غلامرضا تاج‌گردون و مسعود پزشکیان ابتدا کوشیدند مانع تصویب بیانیه شوند و بعد از ناامیدی در جلوگیری از قرائت آن در صحن علنی مجلس بیانیه‌ای در رد گزارش نوشتند.
گزارش در مجموع نگاه منفی به برجام داشت و با طرح ایرادات بسیار، برجام را ضعیف و دارای ایرادات اساسی توصیف کرده و خواهان تغییراتی شده بود. ولی مانع بزرگ اصول‌گرایان افراطی برای ایجاد اختلال در مسیر اجرای توافق هسته‌ای، الزام قانونی برای طرح معاهدات بین‌المللی به صورت لایحه از سوی دولت بود.
امتناع روحانی و عدم فشار از سوی خامنهای باعث شده بود که اکثریت کمیسیون امکان پیشروی عملی طرح را نداشته باشند. همچنین نگاه مورد نظر اقلیت از حمایت اکثریت مجلس و جامعه برخوردار نبود. منتقدان گزارش تدوین شده در کمیسیون برجام و مدیریت جلسات از سوی علیرضا زاکانی مانند سید محمد ابوترابی با اکثریت مجلس هم‌سو بودند.
از منظر حقوق بین‌الملل نیز مخالفان و منتقدان در مجلس مشکل داشتند. طبق کنوانسیون ۱۹۶۹وین، معاهده دوجانبه قید و شرط بردار نیست و فقط می‌تواند به صورت همه یا هیچ پذیرفته شود. بعد از تثبیت برجام در کل هیات حاکمه آمریکا هزینه رد آن از سوی حکومت ایران خیلی بالا بود.
در مجموع کمیسیون برجام نقشی جدی در فرایند بررسی و قانونی‌سازی برجام ایفا نکرد و نقش‌‌اش عملا نمایشی بود. با وجود این، فعالیت‌های آنها برای حکومت و طیف افراطی آن بدون دستاورد نبود. آنها به دنیا این پیام را دادند که برجام مخالفان جدی در ایران دارد و حرف‌های روحانی و ظریف برایند اجماع و توافق در درون حکومت نیست.
بی اعتبار سازی و ازرش‌زدایی از برجام به عنوان قراردادی ضعیف و ترکمانچای گونه در پروپاگاندای تبلیغاتی سنگین با استفاده از تریبون صدا و سیما، امتیاز دیگری بود که مخالفان بدست آوردند تا پایگاه اجتماعی هوادار نظام را نسبت به برجام دچار تردید سازند و همچنین برای استفاده تبلیغاتی روحانی از کارت هسته‌ای در حوزه‌های دیگر چالش ایجاد کنند.
گزارش کمیسیون ویژه، می‌تواند حربه‌ای نیز باشد که بعدها برای پایان‌بخشی پیش از موعد توافق کارایی داشته بشد. ارزیابی گزارش محملی برای مانع‌تراشی و یا اقدام تلافی‌جویانه در پاسخ به نقض تعهدات طرف مقابل را نیز فراهم می‌آورد.